Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusu, Anadolu Selçuklu Devleti özellikleri ve sonrasında kurulan Türk Beyliklerini işledikten sonra Kpss açısından kesinlikle irdelenmesi gereken konulardan biridir.

Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusu içerisinde Anadolu Selçuklu Devleti devlet yönetimi, ülke yönetimi, sosyal ve ekonomik hayat, toprak yönetimi, ordu, hukuk, dil ve edebiyat ile bilim ve sanat alanları işlenecektir.

Anadolu Selçuklu Devleti Kültür ve Medeniyeti

1) Devlet Yönetimi

Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusu içinde ilk işleyeceğimiz alan olan devlet yönetiminde, Büyük Selçuklular örnek alınmış ve hemen hemen her alanda aynı şekilde örgütlenmiştir.

Önemli devlet işlerinin görüşüldüğü ve Sultan’a bağlı olan Divan-ı Saltanat (Büyük Divan) ve diğer Divan işlerinin görüldüğü yönetim alanlarını inceleyelim.

a) Divan-ı Saltanat (Büyük Divan) : Çoğunlukla vezirin, ara sıra sultanın başkanlık ettiği Büyük Divanda birazdan değineceğimiz istifa, arz, işraf, inşa divanlarının başkanları ve pervane gibi görevliler üye olarak bulunurlardı.

Devletle ilgili alınan tüm kararların divan defterine yazıldığı Büyük Divanda üyeler dışında katipler ve tercümanlar da bulunurdu. Ayrıca Divanın güvenliği Emir-i Şens adı verilen kişiler tarafından sağlanmaktaydı.

b) Divan-ı İnşa : Devletin iç ve dış yazışmalarının düzenlenmesinden sorumludur.

c) Divan-ı Arz : Ordunun ihtiyaçlarına cevap veren, devletin savunma ile ilgili işlerinin yürütüldüğü divandır.

d) Divan-ı İstifa : Devletin mali işlerinin yürütüldüğü divandır.

e) Divan-ı İşraf : Askeri ve adli işler dışındaki denetlemeden sorumlu divandır.

f) Niyabet-i Saltanat Divanı : Hükümdarın olmadığı zamanlarda devlet işlerini yürüten güvenilir insanların ve komutanların bulunduğu divandır.

g) Pervaneci Divanı : Başkanına Pervaneci denilen bu divan, arazi defterlerindeki has ve dirliklerle ilgili kararları düzenlemekteydi.

2) Ülke Yönetimi

Kpss genel kültür Tarih dersine ait Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusunda işleyeceğimiz ikinci başlık olan Anadolu Selçukludaki ülke yönetimi, vilayetlere ayrılarak gerçekleşmiştir.

a) Meliklerin Yönettiği Vilayetler : Hükümdara bağlı olan bu vilayetlerde meliklerin yanında deneyimli devlet adamları olan Atabeyler görev yapmaktaydı.

b) Merkeze Bağlı Vilayetler : Asayişi ve düzeni sağlamakla yükümlü olan bu vilayetlerin başında Subaşılar bulunurdu.

c) Uç Beylikler : Sınırlarda bulunan bu vilayetlerin başında Uçbeyi ve Valiler bulunurdu. Gaza ve Cihad anlayışı ile yarı bağımsız şekilde idare edilen Uç Beylikler sınırları korumakla görevliydiler.

Diğer unvan ve kavramlar:

3) Sosyal ve Ekonomik Hayat

Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusunda Anadolu Selçuklu Devleti sosyal ve ekonomik hayatı incelerken karşımıza ticaretin gelişmesi için yapılan önemli çalışmalar çıkmaktadır. Şimdi bu adımları inceleyelim.

• Venedikliler ve Kıbrıslılarla ticaret anlaşmaları yapılmıştır.
• Anadolu’da doğu batı ve kuzey güney doğrultularında yollar ve bu yollar üzerine birçok han ve kervansaray yapılmıştır.
• Anadolu’da ticaret yapan tüccarların güvenliği sağlanmıştır.
• Akdeniz ve Karadeniz’de liman kentler fethedilerek deniz ticareti geliştirilmiştir. Bu gelişmeler deniz ticaretine önem verdiklerinin bir göstergesidir.

Anadolu Selçuklularında ilk para 1. Mesut tarafından bastırılmıştır. Paraların üzerinde hükümdarların portresi ve aslan resimleri yer almaktaydı.

Anadolu Selçuklu devletinde iki tür hazine bulunmaktaydı:

• Hazine-i Amire: Devletin bütün gelirlerinin yer aldığı devlet hazinesidir.
• Hazine-i Hassa: Hükümdarın kendine ait olan iç hazinedir.

Anadolu Selçuklu Devletinde ticaretin gelişmesi için kervansaray yapımına önem verilmiştir. Bazı devletlere düşük gümrük vergisi uygulanmış ve ticaret anlaşmaları yapılmıştır. Ayrıca tüccarların zararları hazine tarafından karşılanmıştır.

Şehir merkezlerinde esnaf ve zanaatkarların birlikteliğiyle oluşan Ahilik Teşkilatı yer almaktadır. Yardımlaşma ve dayanışma esasına dayalı olan Ahilik Teşkilatına sadece Müslüman esnaf ve zanaatkarlar kabul edilmekteydi. Ayrıca her sanat dalının bir Lonca‘sı bulunmaktaydı.

Loncaların başında bulunan liderlere Ahi, bütün ahilerin bir araya gelerek seçtikleri lidere ise Ahi Baba denilmekteydi. Bunlarla beraber loncalarda usta çırak ilişkisi içinde mesleki eğitim de verilmekteydi.

4) Toprak Yönetimi

Toprağın devlet mülkiyetinde olduğu Anadolu Selçuklularında toprak yönetimi 4 bölüme ayrılmaktadır.

• Has Arazisi: Geliri hükümdara ait olan topraklardır. Hükümdar isterse bu toprakları yakınlarına verebiliyordu.
• İkta Arazisi: Devlet memurlarına ve ordu görevlilerine hizmet ve maaşlarına karşılık verilen topraklardır. İkta arazisine sahip olanlar gelirlerin bir kısmını kendine ayırır, geri kalanıyla da Sipahi denilen atlı askerler beslemekteydi. İkta sahipleri üretimi arttırmak, bulundukları bölgede asayiş ve düzeni sağlamakla yükümlüydüler.

• Mülk Arazi: Devlet adamlarına başarılarından ötürü verilen topraklardır.
• Vakıf Arazi: Kar amacıyla işletilmeyen vakıf topraklarının gelirleri bilimsel kurumlara ve sosyal kuruluşlara aktarılmaktadır.

5) Ordu Yönetimi

Ordu sisteminde çoğunlukla Büyük Selçuklular örnek alınmıştır. 5 kısımdan oluşan orduya Sultan komuta etmekteydi.

• Hassa Askerleri: Merkez ordudur. Ordunun merkez kuvvetlerini oluşturan hassa askerleri maaşlı askerlerden oluşurdu ve hükümdarın yanında bulunurlardı.
• İkta Askerleri: Savaş zamanında orduya katılan bu askerler, görev karşılığı dirlik sahipleri tarafından yetiştirilen atlı askerlerden oluşmaktaydı.
• Türkmenler: Düşman sınırına yakın bölgelerde yaşarlar ve sürekli akınlar düzenlerlerdi. Bu yüzden Akıncılar olarak da bilinirler.
• Paralı Askerler
• Bağlı Devlet ve Beyliklerin Askerleri

6) Hukuk

Anadolu Selçuklu Devletinde Şer-i davalara kadılar bakmaktaydı. Hükümdar ve vezirler tarafından atanan kadıların başkanına Kadıül Kudat yani Başkadı denilmektedir.

Anadolu Selçuklularında örfi davalara Emir-i Dad, askeri davalara Kadı Asker bakmaktaydı.

7) Yazı, Dil ve Edebiyat

Anadolu Selçuklularında devletin resmi yazışma dili ve edebiyat dili Farsça, bilim ve eğitim dili Arapça, halkın konuşma dili ise Türkçeydi.

Halk edebiyatı, Tasavvuf edebiyatı ve Divan edebiyatı bu dönemde gelişme gösteren edebiyat alanlarıdır.

8) Bilim ve Sanat

Anadolu Selçuklu Devletinde bilime çok önem verilmiş ve birçok medrese kurulmuştur. Bu medreselerde nakli ve akli bilimler yani dini ve pozitif bilimler öğretilmiştir. Bu medreselerin ihtiyaçları vakıflar tarafından karşılanmaktaydı ve eğitim ücretsizdi.

Anadolu Selçuklularında sanat alanında ise mimari öne çıkmaktadır. İnşa edilen mimari eselerin süslemesinde geometrik şekiller, bitki otifleri, yazılar, hayvan ve az da olsa insan ve melek figürleri kullanılmaktaydı. Süslemede yapı olarak ise ahşap, alçı, çini, taş ve mermer kullanılmıştır.

Bu dönemde cami, medrese, mescid, kümbet ya da türbe, köprü, kale, darüşşifa, kervansaray, ve külliye inşa edilmiştir. Ayrıca çinicilik, halıcılık, minyatür, hat, tezhip ve ciltçilik alanlarında da gelişmeler yaşanmıştır.

Yukarıda yer alan mimari terimleri açıklayalım.

Anadolu Selçuklu Devleti Kültür ve Medeniyeti İçinde Öne Çıkan Mimari Eserler

Kpss genel kültür tarih dersine ait Anadolu Selçuklu Devleti Kültür ve Medeniyeti konusu sona ermiştir. Bir sonraki kpss tarih konusu Osmanlı Kültür ve Medeniyeti olacaktır.

Bu yazı Anadolu Selçuklu Devleti Kültür ve Medeniyeti ilk olarak şurada görüldü: .