ilk Türk islam devletleri, Kpss sorularına her yıl konu olan bir başlıktır. ilk Türk islam devletleri ile kültür ve medeniyetleri konularından her yıl 1 ya da 2 soru çıkmaktadır. Türklerin İslamiyet’e girmelerinde en büyük etken Talas Savaşı olmuştur. 751 yılındaki bu savaş Çinliler ile Abbasiler arasında Orta Asya hakimiyeti için olmaktaydı. Karluklar bu savaşta Abbasi İslam ordularını destekleyerek savaşı kazanmalarını sağlamıştır.

* Talas Savaşının Sonuçları:

• Türkler kitleler halinde Müslüman olmuşlardır.
• Türklerle Araplar arasındaki ilişkiler yakınlaşmadan dolayı artmıştır.
• ilk Türk islam Devletleri ortaya çıkmaya başlamıştır.
• Araplara Çinlilerden geçen kağıt, matbaa, pusula ve barut Türklere de geçmeye başlamıştır.

ilk Türk islam Devletleri

Türkler İslamiyet’i kabul ettikten sonra birçok Türk İslam Devleti kurulmuştur. Ancak ilk Türk islam devletleri eski geleneklerini, göreneklerini terk etmeden kültürlerini devam ettirmişlerdir.

1) Karahanlılar (840 – 1212): Batı Türkistan’da Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri tarafından kurulmuştur.İlk Türk İslam devleti olan Karahanlılar devletinin kurucusu Bilge Kül Kadir Han‘dır.

• İslam dinini kabul eden İlk Türk İslam devleti Karahanlılar’dır.
• Devlet yönetiminde ve teşkilatlanmada Selçuklulara öncülük etmişlerdir.
• İlim ve kültür merkezi haline getirilmiş Semerkant, Talas, Fergana, Kaşgar, Buhara gibi şehirlere sahip olmuşlardır.
• Eski Türk geleneklerine İslamiyet’i kabul etmelerine rağmen en çok bağlı kalan devlet olmuşlardır.

• Devletin başında Han ya da Hakan unvanlı hükümdarlar bulunurdu. Buğra, kadir, ilig, kara, arslan gibi sıfatlara sahip olurlardı.

ilk Türk islam Devletleri Kpss soruları açısından önemli nokta olan Türk – İslam eserleri, ilk olarak Karahanlılardan çıkmıştır. Türk – İslam edebi eserlerin ilk olarak Karahnlılardan çıkmasının nedeni tahmin edileceği üzere İslamiyet’i kabul eden ilk Türk devleti olmalarıdır. Şimdi bu eseleri inceleyelim.

• Kutdagu Bilig: Yusuf Has Hacib tarafından yazılmıştır. Anlamı mutluluk veren bilgidir. Bir siyasetname özelliği taşıyan Kutadgu Bilig, ülke yönetimi ile ilgili bilgiler vermektedir.
• Divan-ı Lügat-it Türk: Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılan Divan-i Lügat-it Türk, ansiklopedik bir Türk dili sözlüğüdür.

• Atabetül Hakayık: Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır. Anlamı hakikatlerin eşiğidir. Atabetül Hakayık, dini öğütler vermketedir ve bu öğütler genelde kıssadan hisse tarzındadır.
• Divan-ı Hikmet: Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır. Divan-ı Hikmet Türk tasavvuf edebiyatının ilk örneğini teşkil etmektedir.

Karahnlılar 1040 yıllarında Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Karahitaylar Doğu tarafını, Harzemşahlar da Batı tarafını ortadan kaldırmıştır.

2) Gazneliler (963 – 1187): ilk Türk islam Devletleri içinde yer alan Gazneliler, Alp Tigin tarafından Afganistan’ın Gazne şehrinde kurulmuştur.

• İslamiyet’i ve Türk Kültürünü Hindistan’a yayan ilk devlettir.
• Sultan unvanını ilk kez kullanan devlettir.
• İran şair Firdevsi’nin Şehname adlı eseri Gazneli Mahmut’a sunulmuştur.
• Dandanakan Savaşını Selçuklulara karşı kaybettikten sonra toparlanamayan Gazneliler, 1187 yılında Gurlular tarafından yıkılmıştır.

3) Tolunoğulları (868 – 905): Abbasilerin Mısır valisi olan Tolunoğlu Ahmet tarafından mısırda kurulmuştur.

• Mısır’da kurulan ilk Türk devleti Tolunoğulları’dır.
• Halkın çoğunluğu Araplardan, devleti yönetenler ise Türklerden oluşmaktaydı.
• Abbasiler tarafından yıkılmıştır.

4) İhşidler (Akşitler) (935 – 969): Yine Abbasilerin bir başka Mısır valisi Muhammed Bin Togaç Tarafından Mısır’da kurulmuştur.

• Mısır’da kurulan ikinci Türk devletidir.
• Kutsal mekan olan Hicaz’ı egemenlik altına alan ilk Türk devletidir.
• Tolunoğulları gibi halkın çoğunluğu Araplardan, devleti yönetenler ise Türklerden oluşmaktaydı.

5) Büyük Selçuklu Devleti (1040 – 1157): Selçuk Bey tarafından bir aşiret devleti olarak kurulmuştur.

• Oğuzların Üçoklar kolunun Kınık boyundandırlar.
• Devletin gerçek kurucusu Selçuk Bey’in torunlarından Tuğrul Bey‘dir.
• Bu devletin kuruluşunda Çağrı Bey’in büyük yardımı olmuştur.
• Tuğrul Bey dönemi, Alparslan dönemi ve Melikşah dönemi olarak 3 dönemde incelenmektedir.

a) Tuğrul Bey Dönemi (1040 – 1063):

• Gaznelilere karşı kazanılan Dandanakan (1040) savaşı ile Gazneliler yıkılma sürecine girmiş, Selçuklular ise bağımsız bir devlet haline gelmiştir. Tuğrul Bey ve Çağrı Bey bu savaşta zaferin baş mimarları olmuşlardır.
• Dandanakan Savaşının nedeni Selçukluların Gaznelilere ait Horasan bölgelerine yerleşmek istemeleriydi.
• Kpss genel kültür ilk Türk islam devletleri konusu içinde yer alan bir başka önemli olay ise Pasinler Savaşıdır. Pasinler Savaşı (1048) Bizans’a ve Gürcülere karşı kazanılan ilk büyük savaş olma özelliğini taşımaktadır.
• Tuğrul Bey Bağdat’ta bulunan Abbasi halifeliğini Şii Büvehyhoğullar’ından kurtararak İlk defa Türk himayesine almıştır. Halife kendisini kurtardığı için Tuğrul Bey’e ” Doğunun ve Batının Sultanı” unvanını vermiştir. Bu durum Selçukluların İslam dünyasındaki siyasi etkinliğini arttırmıştır.

b) Alparslan Dönemi (1064 – 1072):

• Bu dönem içinde Kars ve Ani Kaleleri alınmış, Kafkas ve Gürcistan yörelerine seferler düzenlenmiştir.
• Malazgirt Savaşı (1071), Türkleri Anadolu’dan çıkarmak isteyen Bizans ile yapılmıştır. Bizans orduları bozguna uğratılmış ve imparatoru olan Romen Diyojen esir alınmıştır.

c) Melikşah Dönemi (1072 – 1092):

• Selçuklu Devletinin en parlak dönemidir.
• Ülke sınırları Doğuda Aral Gölü, Batıda Akdeniz ile Marmara kıyıları, Kuzeyde Kafkasya, Güneyde Mısır ve Basra Körfezine kadar genişlemiştir.
• Melikşah’tan sonra oğulları Sencer, Mehmet Tapar ve Berkyaruk arasında taht kavgaları başlamıştır.

Katvan Savaşında Moğollara yenilerek yıkılma sürecine girmiş ve 1157 yılında Sultan Sencer’in ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti yıkılmıştır.

Büyük Selçuklu Devletinin Yıkılmasıyla Ortaya Çıkan Devletler ve Atabeylikler

Devletler:

• Irak – Horasan Selçukluları
• Suriye Selçukluları
• Kirman Selçukluları
• Anadolu Selçukluları

Atabeyliker:

• Şam’da Böriler
• Fars’da Salgurlular
• Azerbaycan’da İl Denizliler
• Musul’da Zengiler
• Erbil’de Teginoğulları

Kpss genel yetenek tarih dersine ait ilk Türk islam Devletleri konusu tamamlanmıştır. Bir sonraki kpss tarih konusu Büyük Selçuklularda Kültür ve Medeniyet olacaktır.

Bu yazı ilk Türk İslam Devletleri ilk olarak şurada görüldü: .