Ünlülerle İlgili Ses Olayları

kpss — Sat, 22 Nov 2014 23:45:52 +0000

Ünlülerle ilgili ses olayları konusunda büyük ünlü uyumu ( kalınlık – incelik uyumu ), küçük ünlü uyumu ( düzlük – yuvarlaklık uyumu ), ulama, ünlü düşmesi ( hece düşmesi ) , ünlü üremesi, ünlü daralması ve ünlü değişmesi gibi başlıklar ele alınmaktadır. Ünlülerle İlgili Ses Olayları konusundan önceki yıllarda daha nadir sorular gelmekteydi. Fakat değişen kpss sistemi ve konu ağırlıkları dil bilgisi konularından gelen soru sayısını arttırdı. Kpss sınavında çıkabilecek muhtemel sorulardan biri de bu konudan gelecektir. Geçtiğimiz bölümde Paragraf- Ana Düşünce- Paragraf yapısını inceledik. Bu bölümümüzde ise Ünlülerle İlgili Ses olaylarını inceleyeceğiz.

Ünlülerle İlgili Ses Olayları Bölüm

Türkçede ses özelliklerini iki başlık altında toplayabiliriz. Bu başlıklar ünlülerle ilgili ses olayları ve ünsüzlerle ilgili ses olayları olarak ikiye ayrılır.

1. Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık- İncelik Uyumu)

Türkçede bir sözcük kalın ünlü ile (a,ı,o,u) başlıyorsa kalın bir ünlü ile devam edip bitmelidir. İnce bir ünlü ile (e,i,ö,ü) başlıyorsa ince ünlü ile devam edip bitmelidir.

Çiçeklerin→ uyar duyduklarımız → uyar kollarım→uyar

tarihin→ uymaz kalemler→ uymaz

Türkçe olmalarına rağmen sonradan değişip büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler vardır.

ana→anne

alma→ elmak

arındaş→kardeş

kangı→hangi

2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu)

Ünlülerle ilgili ses olaylarında küçük ünlü uyumu kuralı ;

a,e,ı,i → a,e,i,ı o,ö,u,ü → a,e,u,ü

Kuralda da görüldüğü gibi Türkçede “o, ö” sesleri sadece ilk hecede bulunur. Diğer hecelerde olduklarında o kelime küçük ünlü uyumuna uymaz.

telefon televizyon gidiyor arıyor

Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi “o” sesi ilk hece haricinde diğer hecelerde de yer aldığı için bu kelimeler ünlüler ile ilgili ses olaylarından küçük ünlü uyumuna uymaz.

gördüklerim→uyar kollarımızı→uyar gözlerini→uyar

kavurma→uymaz kılavuz→uymaz mektup→uymaz

Tek heceli ve birleşik sözcüklerde ünlü uyumları aranmaz.

3. Ulama

Ünsüz ile biten bir sözcükten sonra ünlü harf ile başlayan başka bir sözcük gelirse bu iki sözcük arasında ulama yapılabilir. Ulama noktalama işaretlerinin olduğu yerde yapılmaz.

Ben- evden- ayrılırken – onun – okuldan- eve – döndüğünü – gördüm.

Son iki kısımda ulama yapılamaz çünkü ilk sözcükler ünlü ile bitmemiş ve sonraki sözcükler ünlü ile başlamamıştır.

4. Ünlü (hece) düşmesi

Ünlülerle ilgili ses olayları konusundan ünlü düşmesini üç şekilde inceleyebiliriz:

a. İki heceli bazı sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde ikinci hecedeki ünlüler düşer.

ağız-ım →ağzım ömür-üm →ömrüm
boyun-un →boynun burun-un →burnun şehir-e → şehre
Şehire az kaldı. → yanlış
Şehre az kaldı. → doğru (Ünlü düşmesine uğramış bir sözcüğü düşmemiş olarak yazarsak yazım yanlışı olur.)

b. Bazı sözcükler birleşme esnasında ünlü düşmesine uğrayabilir.

Ne+asıl→ Nasıl Kayın+ana→Kaynana Cuma+ertesi→Cumartesi Ne+için→Niçin
kayıp etmek→ kaybetmek
keşif etmek→ keşfetmek
hapis olmak→ hapsolmak
Çocuğu okula kayıt ettirdim. (yanlış)
Çocuğu okul kaydettirdim. (doğru)

c. Bazı sözcüklerde ise yapım eki alırken ünlü düşmesi olabilir.

oyun-a → oynamak kavur-ul→ kavrulmak

uyu-ku → uyku çevir-e → çevre devir-im → devrim

5. Ünlü Türemesi

Sözcüklere “-cik” getirdiğinde veya bazı sözcükler pekiştirilirken ünlülerle ilgili ses olaylarından ünlü türemesi meydana meydana gelir.

dar-a-cık genç-e-cik bir-i-cik az-c-ık gül-ü-cük sap-a-sağlam yap-a-yalnız

6. Ünlü Daralması

“-e,-a” ünlü harfleriyle biten eylemlere “-yor” eki getirildiği zaman bu eylemlerde ünlülerle ilgili ses olaylarından ünlü daralması meydana gelir. (eylem(-e,-a)+ -yor→ -ı,-i,-u-ü)

başla-yor→ başlıyor sula-yor→ suluyor

izle-yor→ izliyor

Olumsuzluk eki “-me, -ma” dan sonra “-yor” eki gelirse eylemde her zaman daralma olur.

gel-me-yor→ gelmiyor ver-me-yor→ vermiyor bak-ma-yor→ bakmıyor

“-de ve -ye” eylemleri “-yor” eki almadan da daralabilir.

diyecek→ de yiyecek→ ye diyen→ de

7. Ünlü Değişmesi

“Ben” ve “sen” zamirlerine getirilen “-e,-a” yönelme hal eki ile bu sözcüklerin kökündeki ünlüleri değişir.

Ben-a→ bana Sen-a→ sana

Kpss genel yetenek Türkçe dersi Ünlülerle İlgili Ses Olayları konusuna ait büyük ve küçük ünlü uyumu, ulama, ünlü düşmesi, ünlü türemesi, ünlü daralması ve ünlü değişmesi başlıklarını işledik. Bir sonraki türkçe dersi konumuzda Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları konusunu inceleyeceğiz.

Bu yazı Ünlülerle İlgili Ses Olayları ilk olarak şurada görüldü: .