Fiilde Çatı

Serkan Tekbaş — Mon, 13 Feb 2017 22:12:15 +0000

Fiilde çatı konusu sözcük türleri içinde işleyeceğimiz son başlıktır. Kpss Türkçe dersinde yer alan fiillerde çatı konusunda öznesine göre fiil çatıları ve nesnesine göre fiil çatıları başlıklarını ele alacağız.

Fiilde Çatı

Fiilde çatı konusuyla ilgili çatı çeşitlerine geçmeden önce bu konuya ait ipuçlarını ve öne çıkan noktalarını inceleyelim.

Fiilde çatı aranırken önce cümlenin yükleminin altı çizilmeli. Çünkü fiili doğru görmek gerekir. Yüklem isim soylu ise çatı aranmaz, fiilse çatı aranır.

Örnekler

Yüzün pembeleşti. (‘Pembeleşme’ fiildir ve çatı aranır)

Yüzün pembeydi. (‘Pembe’ isimdir, çatı aranmaz)

Yazım işlektir. (‘İşlek’ isimdir, çatı aranmaz)

Yazım güzelleşti. (‘Güzelleşme’ fiildir, çatı aranır)

Devrik cümlelerde kurallı düşünerek yüklemi net görebiliriz.

Örnek

Kararlaştırılmış daha önceden yapılacak işler. (Yüklem fiilden oluşur ve çatı aranır)

Fiillin çatı özelliğini anlamak için fiilin yapısındaki fiilden fiil türeten ekleri görmeliyiz. Çünkü bu ekler çatı ekleridir.

Örnekler

Seviniyorum, Görülüyor, Uyutacakmış, İçirin, Çıkarın, Toplattık, Temizletti, Anlatacak, Görüşecek, Uzandı, Ayrıldım.

Fiilde çatı ekleri şunlardır.

-il, -in, -iş => Bunlar özne çatı ekleridir.

-it, -ir, -dir => Bunlar da nesne çatı ekleridir.

Fiilin öznesine göre taşıdığı özellik öznesine göre çatı (özne – yüklem) ilişkisi; nesnesine göre taşıdığı özellik nesne yüklem ilişkisidir. O halde soruda öznesine göre çatı soruluyorsa yüklemden sonra özneyi mutlaka bulmalıyız. Nesnesine göre çatı soruluyorsa ek aramadan 1. tekil kişisine neyi sorusunu sorarak nesne alıp alamadığına bakarız.

Örnekler

Çocuklar konuştu. (Özne ve çatı eki var)

Kapıda gülüşüyorlar. (Neyi sorusunu sorarız, cevap yoktur, bu yüzden özne yoktur)

Hızlı okuduk. (Neyi okuduk sorusunu sorarız, cevap verilebilir dolayısıyla nesne alabilir)

Kpss Türkçe dersinde fiilde çatı konusunda şimdi de fiilde çatı çeşitlerini başlıklar halinde irdeleyelim.

A) Öznesine Göre Çatılar

Öznesine göre çatılarda, yüklemden sonra özneyi ve yüklemdeki özne çatı eklerini mutlaka aramalıyız. Özne yüklem ilişkisi 4 çeşittir.

1) Edilgen Fiil: Fiil mutlaka ”-il, -in, -l, -n” eklerinden birini almıştır. Fiildeki işi yapan gerçek özne belli değildir. Aslında işten etkilenen, yani nesne olan, özne konumuna geçmiştir. Buna sözde özne denilmektedir. Fiilde başkası tarafından yapılma anlamı vardır.

Örnekler

Perdeler yıkanacak. (Burada ‘perdeler’ sözde öznedir. ‘Yıkanacak’ fiili de edilgen fiildir)

Çocuklar sınıflardan çıkarıldı.

Biz salona alınmadık.

Bazı edilgen fiillerde sözde özne dahil hiç özne olmaz. Bu fiiller edilgenlik eki almadan önce nesne alamayan, yani geçişsiz fiillerdir.

Yarın erkenden kalkılacak.

O gece çok üşündü.

Sözde özneli edilgen fiillerin belli olmayan gerçek öznesi, kimi zaman zarf tümleci olarak, ”tarafından, yüzünden, ile, -ce eki” vasıtasıyla dolaylı olarak belirtilebilir. Buna Örtülü Özne denir.

Konu öğrencilerce işlenecekmiş.

Salona öğretmenler tarafından alınmadık.

2) Dönüşlü Fiil: İşi yapanın ve işten etkilenenin aynı kişi olduğu eylemlerdir. Gerçek özne vardır ve yüklemi ”-l, -n, -il, -in” çatı eklerinden birini alır. Özne gerçek öznedir. Hem işi yapar hem de işten etkilenir.

Örnekler

Bu sözlerden hiçbirimiz alınmadık.

Hasan bir güzel yıkandı.

Cüzdanım bulundu.

3) İşteş Fiil: İşin birlikte veya karşılıklı yapıldığı, öznenin gerçek özne olduğu eylemlerdir. Yüklemi ”-ş, -leş” çatı eklerinden biri alır. Burada özne birden fazla varlıktan oluşur.

Örnekler

Yolda karşılaştık.

Burada bekleşmeyin.

Yolda selamlaştık.

4) Etken Fiil: İşi yapanın belli olduğu yani öznenin olduğu eylemlerdir. Çatı eki almaz.

Örnekler

Sınav bitti.

Yağmur durmuyor.

Evini dün sattı.

B) Nesnesine Göre Çatılar

1) Geçişli Fiil: ‘Neyi’ sorusunu cevaplayan ve nesne alan eylemlerdir.

Örnekler

Okuyor, alacaksın, verdim, ele aldık, söyle….

2) Geçişsiz Fiiller: Nesne almayan fiillerdir.

Örnekler

Durmayan, otur, düşecek, bak…

Geçişli ve geçişsiz fiillerle ilgili aşağıdaki örnekleri inceleyelim.

Örnekler

Ödevlerin hepsi kontrol edilecek. (Geçişsiz)

Ödevleri kontrol ettik. (Geçişli)

Arabadan inmiyor. (Geçişsiz)

Uzun uzun bizi süzdü. (Geçişli)

Uzun uzun bize baktı. (Geçişsiz)

Sabah erkenden yola çıktık. (Geçişsiz)

Geçmek, inmek, çıkmak, beklemek, gezmek, yürümek, çalışmak gibi fiiller temel anlamlarıyla geçişsiz, bazı yan anlamlarıyla geçişlidir.

Kapının önünden geçti.(Geçişsiz)

Sınıfını geçti. (Geçişli)

Sınavdan sonra gezdik.(Geçişsiz)

Tüm İstanbul’u gezdik. (Geçişli)

3) Oldurgan Fiil: Bu fiiller ”-it, -ir, -dir” eklerinden birini alır. Bu ekler geçişsiz bir fiile eklenmiştir. Geçişsiz fiiller bu eklerden birini alınca artık geçişli fiil haline gelirler.

Örnekler

Düştü => Düşürdü

Uyuyor => Uyuttu

4) Ettirgen Fiil: Nesnesine göre fiilde çatı konusundaki son ve dördüncü başlık olan ettirgen fiiller, ”-it, -ir, -dir” eklerinden birini almıştır. Ancak oldurgan fiilden farklı olarak bu ekler geçişli bir fiile eklenmiştir. Böylece fiilin nesne alma gücü arttırılmıştır.

Ettirgen fiilde başkasına yaptırma anlamı doğmaktadır. Yani özne işi kendisi yapmaz, başkasına yaptırır.

Aşağıdaki örneklerde ettirgen fiil örneklerini inceleyelim.

Örnekler (Ettirgen=✓ Oldurgan=✘)

Süslettik. ✓

Kapatın. ✓

Pişireceğiz. ✘

Sulattık. ✓

Gözden geçirdik. ✘

Kestireceğiz. ✓

Düşürttün.✓

Durdurtalım. ✓

Anlattıracak. ✓

Uzandırdım. ✘

Uzattım. ✘

Uzattırdım. ✓

Ettirgenlik eki birden fazla olabilir.

Aldır–t–tırdırm

Bazı fiiller nesne çatı eki alırken değişikliğe uğrar.

Kalktır => Kaldır

Gördür => Göster

Gittir => Götür

Geldir => Getir

Fiilimsilerde de çatı özelliği görülür.

Tartıştıklarını söyledi.

Odanın temizlenmesi gerekiyor.

Kapıların açıldığını gördüm.

Fiilin yapısında birden fazla çatı eki olabilir.

Kitaplar toplat–tır–ıldı.

Uyarı: ”Hangisinde yüklem çatı özelliği bakımından farklıdır?” gibi sorularda önce öznesine göre çatı özelliğini arayınız. Hepsi etken ise nesnesine göre düşününüz.

Kpss genel yetenek Türkçe dersindeki Fiilde çatı konusunu da işlemiş olduk. Bir sonraki kpss genel yetenek Türkçe dersimiz Cümle Türleri olacaktır.

Bu yazı Fiilde Çatı ilk olarak şurada görüldü: .